ks. dr Jerzy Adamczyk
Prawny wymiar synodu
Sobór Watykański II postanawia: „Ten święty Sobór powszechny wyraża życzenie, by czcigodne instytucje soborów i synodów odżyły z nową mocą, aby tym lepiej i skuteczniej można się było przyczynić do wzrostu wiary i zachowanie dyscypliny w różnych Kościołach zależnie od okoliczności czasu”1.
To życzenie ojców soborowych sprawiło, że w wielu diecezjach (także w Polsce) w okresie posoborowym przeprowadzono synody. Miało ono również istotny wpływ na prace Papieskiej Komisji Odnowy Kodeksu Prawa Kanonicznego. Po licznych dyskusjach przygotowała ona przepisy, które znalazły się w Kodeksie Jana Pawła II z 1983 r. Stały się one nowym bodźcem do celebracji synodów diecezjalnych, odbywających się według nowych zasad2.
Obowiązującą podstawę prawną dla synodu diecezjalnego, dla jego zwoływania i przebiegu stanowi Kodeks Prawa Kanonicznego (szczególnie kanony 460-468), Instrukcja Kongregacji ds. Biskupów i Kongregacji Ewangelizacji Narodów o przeprowadzaniu synodów diecezjalnych z 19 marca 1997 roku, która kompletuje kodeksowy obraz synodu3 oraz postanowienia biskupa diecezjalnego zwołującego synod.
1. Definicja synodu diecezjalnego
„Synod diecezjalny – czytamy w kan. 460 – jest zebraniem wybranych kapłanów oraz innych wiernych Kościoła partykularnego, którzy dla dobra całej wspólnoty diecezjalnej świadczą pomoc biskupowi diecezjalnemu”.
Najważniejszym elementem w przytoczonej definicji, który zmienił dotychczasowy model synodu diecezjalnego, jest jego skład osobowy. Na równi z przedstawicielami duchowieństwa, pełnoprawnymi członkami synodu są przedstawiciele wiernych świeckich i instytutów życia konsekrowanego, tj. zakonów męskich i żeńskich, instytutów świeckich oraz stowarzyszeń życia apostolskiego. Dzięki takiemu ustawieniu struktury synodu otrzymał on pełny wyraz eklezjalny, stając się odzwierciedleniem całego Kościoła partykularnego4.
Tak więc zasadnicza różnica, jaka uwydatnia się pomiędzy poprzednim Kodeksem oraz długą tradycją kanoniczną a nowym zbiorem prawa, polega przede wszystkim na określeniu uczestników synodu. Obecnie synod diecezjalny to coetus delectorum – zebranie wybranych całego Kościoła partykularnego: kapłanów i wiernych5.
Choć po reformie soborowej znajdujemy w strukturach Kościoła partykularnego różne instytucje wspomagające biskupa diecezjalnego, takie jak: kuria diecezjalna6, rada kapłańska7, kolegium konsultorów8 oraz rada duszpasterska9, to synod diecezjalny, jako zgromadzenie świadczące pomoc biskupowi diecezjalnemu dla dobra całej wspólnoty diecezjalnej, jawi się jako uprzywilejowane miejsce wśród wymienionych instytucji diecezjalnych przede wszystkim dlatego, że angażuje zawsze – w odróżnieniu od rad diecezjalnych: kapłańskiej i duszpasterskiej – cały Kościół partykularny10.
2. Obowiązek zwołania synodu diecezjalnego przez biskupa diecezjalnego oraz sposoby jego przewodniczenia
Nowy KPK w kan. 461 zmienia przepisy poprzedniego Kodeksu, które nakładało na biskupa obowiązek zwoływania synodu diecezjalnego co dziesięć lat11 i ustala, aby synod był zwoływany „ilekroć zdaniem biskupa diecezjalnego i po wysłuchaniu rady kapłańskiej, doradzają to okoliczności”. Tak więc biskup diecezjalny przed zwołaniem synodu ma obowiązek wysłuchania rady kapłańskiej, której interwencja ma charakter jedynie konsultacyjny oraz gdy za zwołaniem synodu diecezjalnego przemawiają przede wszystkim obiektywne okoliczności. Wśród nich można by wyróżnić okoliczności o charakterze zewnętrznym (synod diecezjalny mógłby się odbyć po soborze powszechnym, synodzie plenarnym lub prowincjalnym, albo też po promulgowaniu nowego kodeksu prawa powszechnego) oraz okoliczności natury wewnętrznej (takie jak zmiana granic diecezji, promocja akcji pastoralnej, poszukiwanie adekwatnej odpowiedzi na sytuacje partykularne i trudne, takie jak błędy natury doktrynalnej, poważne braki w dyscyplinie kościelnej, formalizacja zwyczajów diecezjalnych lub uzupełnienie luk prawnych)12.
Synod daje również okazję do sprawowania świętych czynności, które najbardziej przyczyniają się do spotęgowania wiary, pobożności i gorliwości apostolskiej lub nowego ich zapoczątkowania w całej diecezji13.
Synod zwołuje i jemu przewodniczy biskup diecezjalny; może on delegować na poszczególne jego sesje wikariusza generalnego lub wikariusza biskupiego, by im przewodniczył14.
Prawo powszechne nie wymienia obowiązków tego, który przewodniczy zgromadzeniu synodalnemu. Jego funkcje natury czysto technicznej mogłyby być określone tak przez regulamin synodu diecezjalnego, jak i przez akt samej delegacji15.
3. Uczestnicy synodu diecezjalnego
Z kodeksowej definicji synodu diecezjalnego wynika, że nie jest on zebraniem całego Kościoła partykularnego, lecz tylko „wybranych kapłanów i innych wiernych” 16.
Uczestnicy, czyli kompozycja synodu diecezjalnego, są określeni w kan. 463, który dzieli ich na członków zgromadzenia synodalnego oraz na tych, którzy mogą uczestniczyć w synodzie diecezjalnym.
Tak więc biskup ma obowiązek powołać na synod diecezjalny:
Kan. 463 § 1.
1° biskupa koadiutora oraz biskupów pomocniczych;
2° wikariuszów generalnych i wikariuszów biskupich oraz wikariusza sądowego;
3° kanoników kościoła katedralnego;
4° członków Rady kapłańskiej;
5° wiernych świeckich, także członków instytutów życia konsekrowanego, wybranych przez Radę duszpasterską, w sposób i w liczbie do określenia przez biskupa diecezjalnego; albo – tam gdzie nie ma tej Rady – w sposób oznaczony przez biskupa diecezjalnego;
6° rektora wyższego seminarium diecezjalnego;
7° dziekanów;
8° przynajmniej jednego prezbitera z każdego dekanatu, wybranego przez wszystkich pełniących tam duszpasterstwo; należy także wybrać innego prezbitera, który by go zastąpił, gdyby ten miał przeszkodę;
9° niektórych przełożonych instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego, które posiadają dom w diecezji, wybranych w liczbie i w sposób określony przez biskupa diecezjalnego17.
Ponadto biskup diecezjalny może wezwać na synod w charakterze członków także innych, czy to duchownych, czy członków instytutów życia konsekrowanego, czy wiernych świeckich18.
Idąc za wzorem Soboru Watykańskiego II, przewidziano również możliwość zaproszenia na synod w charakterze obserwatorów przedstawicieli chrześcijańskich wspólnot niekatolickich19.
Konkludując, należy stwierdzić, że najwyższy ustawodawca kościelny chciał widzieć na synodzie diecezjalnym, poprzez jego uczestników – to jest poprzez członków zgromadzenia diecezjalnego – cały Kościół partykularny w osobach swoich reprezentantów20.
Wszyscy członkowie synodu mają obowiązek uczestniczyć w nim osobiście; nieobecność należy usprawiedliwić21.
Jest jasne, że uczestnicy synodu mają wyróżniać się pewną wiarą, dobrymi zwyczajami i roztropnością22.
4. Dyskusja podczas synodu diecezjalnego
Kan. 465 KPK postanawia: „Wszystkie zaproponowane tematy powinny być poddane swobodnemu omówieniu przez członków na sesjach synodalnych”.
Tak więc obowiązujący zbiór prawa nie tylko przewiduje i gwarantuje, ale zdecydowanie faworyzuje dyskusję na synodzie diecezjalnym.
Jest zrozumiałe, że regulamin synodu powinien ustalić porządek dyskusji, natomiast do biskupa diecezjalnego należy określenie tematów do wspólnego przedyskutowania i studiowania, które winny uwzględniać dobro całej wspólnoty diecezjalnej23. Problematyka do dyskusji synodalnej mogłaby być zaproponowana także przez diecezjan i zaaprobowana przez biskupa24.
W ten sposób każdy z uczestników synodu miałby prawo nieskrępowanego wypowiedzenia się w sprawie projektowanych tekstów synodalnych. Ich akceptacja dokonuje się najczęściej poprzez głosowanie25.
Aby więc dyskusja synodalna była owocna i twórcza, wielkie znaczenie posiada okres przygotowawczy do synodu. W tym czasie biskup diecezjalny winien ustalić strukturę synodu, czyli powołać komisję przygotowawczą, sekretariat synodu, komisje synodalne, ewentualnie także podkomisje i sekcje, i ustanawić ich przewodniczących. Powinien określić także zakres tematyczny prac poszczególnych komisji. Biskup diecezjalny powołuje również sekretariat synodu oraz ustanawia rzecznika prasowego26.
W przygotowaniu synodu biskup może skorzystać z pomocy organów doradczych jakimi są: rada kapłanska, kolegium konsultorów, diecezjalna rada duszpasterska i diecezjalna rada ekonomiczna, a także osób biegłych w prawie kanonicznym, teologii i świętej liturgii.
Z doświadczenia wiadomo, że zazwyczaj biskup nie zwołuje synodu diecezjalnego w pierwszych latach swoich rządów, kiedy nie zna jeszcze dobrze sytuacji w swojej diecezji; zazwyczaj też, w większości przypadków, przed zwołaniem synodu diecezjalnego stara się przeprowadzić wizytację duszpasterską w całej diecezji, która pomoże mu w zrozumieniu stosowności zwołania synodu oraz w określeniu argumentów przemawiających za jego zwołaniem27. Cenną pomocą dla poznania stanu religijności diecezji byłoby przeprowadzenie badań socjologicznych odnośnie tej kwestii28.
5. Przewodnia rola biskupa w synodzie diecezjalnym
Kan. 466 KPK brzmi: „Jedynym ustawodawcą na synodzie diecezjalnym jest biskup diecezjalny”. Synod zarówno w swoim zaistnieniu jak i działaniu, całkowicie od niego zależy: tylko biskup go zwołuje i na nim przewodniczy29, może go zawiesić a nawet rozwiązać, przerwany z powodu wakansu stolicy biskupiej lub przeszkody w jej działaniu zakończyć bądź kontynuować30, on wzywa uczestników określonych przez prawo i swobodnie dobiera innych, ustala ich liczbę i sposób wyboru31, określa tematykę obrad; decyduje, które spośród postanowień synodalnych promulgować, podpisuje je32 oraz podaje do wiadomości metropolicie, konferencji episkopatu33 i Stolicy Apostolskiej34.
Wszyscy inni członkowie synodu posiadają jedynie głos doradczy35. Są oni wezwani do tego, aby wyrazili swoją pomoc biskupowi diecezjalnemu właśnie przez głos doradczy. Poprzez swoje doświadczenia i rady uczestnicy synodu diecezjalnego współpracują aktywnie w wypracowywaniu deklaracji i dekretów36.
Odnośnie głosu doradczego warto przytoczyć celne rozważania ks. Jana Dyducha: „Głos doradczy to życzliwa i kompetentna rada, to zarazem właściwa opinia, poprzedzona dokładnym i wszechstronnym rozeznaniem sytuacji. Głos doradczy posiada ogromne znaczenie dla podejmowania decyzji, jest poniekąd jej przygotowaniem. Warto przytoczyć zdanie Kard. Wojtyły na temat znaczenia głosu doradczego, które wypowiedział, zamierzając ustanowić Radę Kapłańską: «Wiadomo bowiem ile w życiu ludzkim – bardziej jeszcze w życiu społecznym – zależy od właściwego concilium: od rozeznania, od opinii, od naświetlenia spraw, którymi żyje dana społeczność dla których działa. Bez tej funkcji ani prawa stanowione, ani podejmowane decyzje, ani też ich wykonywanie nie może być głęboko zakorzenione w życiu wspólnym». Zadaniem więc wiernych, uczestniczących w synodzie diecezjalnym, jest przygotowanie ustaw synodalnych: przez rozeznanie, informację, opinię, przez to, co nazywamy głosem doradczym” 37.
Biskup ze swej strony kieruje dyskusją na sesjach synodalnych. Podpisując decyzje synodu, angażuje swój autorytet nad tym wszystkim, co synod naucza i rozporządza. Tak wypracowane prawo synodalne (dekrety i deklaracje) jest nie tylko wynikiem władzy ustawodawczej biskupa, ale jest jednocześnie wynikiem współpracy całego synodu diecezjalnego we wspólnym poszukiwaniu tego, co Duch mówi Kościołowi partykularnemu 38.
Zakończenie
Konkludując, wypada zauważyć, że synod diecezjalny ukazany jest w obowiązujacych przepisach jako instytucja oraz jako wydarzenie eklezjalne i wspólnotowe, a także narzędzie odnowy Kościoła partykularnego. By jednak synod przyniósł oczekiwane owoce, jak również by jego postanowienia były realizowane, należy w działalność synodalną zaangażować całą wspólnotę Ludu Bożego diecezji. To zaangażowanie ma rozpocząć się już w fazie przygotowawczej synodu, trwać w czasie obrad i po ich zakończeniu w realizacji jego postanowień. Tak ukształtowany synod ma charakter duszpasterski, co znaczy także, że jest on forum wypracowania prawodawstwa partykularnego, które służy duszpasterstwu, zgodnie z zasadą salus animarum – suprema lex esto.
Przypisy:
1 Sobór Watykański II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, nr 36, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2002, s. 236-258.
2 Por. J. Dyduch, Synod diecezjalny – narzędziem odnowy Kościoła partykularnego, „Prawo Kanoniczne” 40 (1997), nr 3-4, s. 23; zob. W. Góralski, Ruch synodalny w Polsce po Soborze Watykańskim II, „Roczniki Nauk Prawnych” 8 (1998), s. 240-251.
3 Congregatio pro Episcopis, Congregatio pro Gentium Evangelizatione, Instructio De Synodis diocesanis agendis (19 marti 1997), „Acta Apostolicae Sedis” 89 (1997), s. 706-721. Additamentum ad instructionem de synodis dioecesanis agendis. Pastoralia munia quae Codex Iuris Canonici concredit legum ferendarum potestati Episcopi dioecesani, „Acta Apostolicae Sedis” 89 (1997), s. 722-727, (odtąd: SI); por. Dyduch J., Synod diecezjalny, s. 23.
4 Por. M. Zimałek, Synod diecezjalny, „Kronika Diecezji Sandomiersko-Radomskiej” 81 (1988), nr 1-2, s. 27.
5 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w aktualnym ustawodawstwie Kościoła, „Tarnowskie Studia Teologiczne” 17 (1998), s. 81; por. tenże, La natura teologico-giuridica del sinodo diocesano, Roma 1996, s. 64.
6 Por. kan. 469.
7 Por. kan. 494 § 1.
8 Por. kan. 502 § 1.
9 Por. kan. 511.
10 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, 81; por. tenże, La natura, s. 70-72.
11 Por. KPK z 1917 r. kan. 356 § 1.
12 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 82-83; por. E. Górecki, Synod diecezjalny w Kościele posoborowym, „Colloquium Salutis” 17 (1985), s. 302-303.
13 Por. M. Zimałek, Synod diecezjalny, s. 28.
14 Por. kan. 462; W przypadku delegacji biskup powinien uprzywilejować osoby wyniesione do godności biskupiej: biskupa koadiutora oraz biskupów pomocniczych (por. SI II, 1); por. A. Kowalski, Czym jest synod i jego przebieg, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” 88 (1998), nr 3 s. 193; por. T. Rozkrut, La natura, s. 74.
15 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 83-84.
16 Por. kan. 460.
17 Kan. 463 § 1.
18 Kan. 463 § 2.
19 Por. kan. 463 § 3; por. T. Rozkrut, Nowa Instrukcja o synodach diecezjalnych, „Prawo Kanoniczne” 42 (1999), nr 1-2, s. 151.
20 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 85.
21 Por. kan. 464; por. T. Rozkrut, Nowa Instrukcja, s. 150-151.
22 Por. SI II, 1.
23 Por. kan. 460.
24 Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 86.
25 Por. SI IV, 5; por. M. Zimałek, Synod diecezjalny, s. 30; por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 85.
26 Por. A. Kowalski, Czym jest synod, s. 193.
27 Por. SI III, 1; por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny, s. 83.
28 Por. M. Wijlens, „For you I am bishop, witch you I am a christian”: the bishop as legislator, „The Jurist” 56 (1996), nr 1, s. 85; por. R. Sobański, Prawo i duszpasterstwo (Uwagi o prawnym i pastoralnym charakterze synodów diecezjalnych), „Wiadomości Diecezjalne” 42 (1974), nr 1, s. 20-22; zob. E. Labandeira, La „remonstratio” y la aplicación de las leyes universales en la iglesia particular, „Ius canonicum” 24 (1984), nr 48, s. 716-717.
29 Por. kan. 462.
30 Por. kan. 468.
31 Por. kan. 463.
32 Por. kan. 466.
33 Por. kan. 467.
34 Por. SI V, 5.
35 Por. kan. 466.
36 Por. T. Rozkrut, Nowa Instrukcja, s. 149.
37 Synod diecezjalny, s. 26.
38 Por. T. Rozkrut, Nowa Instrukcja, s. 149-150.
